Trong văn học, ẩn dụ là một phương pháp tu từ rất quen thuộc. Đây là một công cụ mà những người nghệ sĩ tài ba thường sử dụng để thể hiện cảm xúc của họ một cách tế nhị và duyên dáng. Khi phân tích các đoạn văn hay các câu thơ, chúng ta có thể nhìn thấy sự khéo léo và tinh tế trong việc sử dụng các hình ảnh ẩn dụ trong các tác phẩm văn học.

1. Ẩn dụ là gì?

Ẩn dụ là một phép sử dụng từ ngữ dựa trên sự tương đồng, sự giống nhau,… giữa các thuộc tính của đối tượng được sử dụng để nói và đối tượng mà muốn nói đến. Có nhiều cách diễn đạt khác nhau về ẩn dụ. Theo Nguyễn Thái Hòa, ẩn dụ tu từ là phương thức chuyển nghĩa bằng cách so sánh ngầm dùng tên gọi của đối tượng được so sánh thay cho tên gọi so sánh khi hai đối tượng có một nét tương đồng nào đó, nhằm phát động trường liên tưởng rộng lớn trong lòng người đọc. Ông Đỗ Hữu Châu cũng cho rằng ẩn dụ là cách gọi tên sự vật hiện tượng bằng tên gọi của một sự vật hiện tượng khác, giữa chúng có mối quan hệ tương đồng. Bằng sự tương đồng giữa các sự vụ và sự chuyển nghĩa của từ, các định nghĩa về ẩn dụ tạo nên cách hiểu đầy đủ về biện pháp này.

2. Các loại ẩn dụ và ví dụ dễ hiểu nhất:

2.1 Ẩn dụ hình tượng

Ẩn dụ hình tượng là biện pháp sử dụng hình ảnh để thay thế tên gọi của đối tượng. Dựa trên mối tương đồng giữa đối tượng được thay thế và đối tượng được sử dụng làm ẩn dụ, ẩn dụ hình tượng được chia thành ba loại sau:

• Ẩn dụ hình thức: Sử dụng mối tương đồng về hình thức giữa các đối tượng. Ví dụ trong Truyện Kiều, Nguyễn Du viết: “Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang”. Hình dạng “khuôn trăng” tròn đầy được sử dụng để biểu thị khuôn mặt tròn trĩnh, đầy đặn, phúc hậu của Thúy Vân; và “nét ngài” là hình ảnh ẩn dụ chỉ nét lông mày dài hơn bình thường của nàng. Cả hai hình ảnh ẩn dụ này đều dựa trên sự tương đồng về hình thức giữa vật thay thế và vật được thay thế.

• Ẩn dụ đặc điểm, tính chất, hành động: Ẩn dụ này được hình thành dựa trên mối tương đồng về tính chất, đặc điểm giữa các đối tượng. Ví dụ: “Phen này kẻ cắp bà già gặp nhau”. Câu thơ sử dụng thành ngữ với hình ảnh ẩn dụ “kẻ cắp bà già”. Kẻ cắp là những kẻ ranh ma, quỷ quyệt, còn bà già là người từng trải, khôn ngoan, dày dạn kinh nghiệm. Hình ảnh “kẻ cắp bà già” biểu thị cho những người ranh ma, tinh quái, xảo quyệt.

2.2 Ẩn dụ bổ sung (ẩn dụ chuyển đổi cảm giác)

Ẩn dụ bổ sung là sự chuyển đổi cảm giác từ cơ quan cảm giác khác hoặc cảm xúc nội tâm, là sự kết hợp của những từ chỉ những cảm giác từ những trung tâm cảm giác khác nhau. Ẩn dụ bổ sung được sử dụng trong ngôn ngữ hàng ngày như: nói ngọt, cười nhạt, nghe mát… Trong ngôn ngữ văn chương, ẩn dụ bổ sung được sử dụng để tạo ra hiệu ứng tu từ.

2.3 Ẩn dụ tượng trưng

Ẩn dụ tượng trưng là sự kết hợp giữa một khái niệm trừu tượng với một khái niệm về cảm giác. Ẩn dụ tượng trưng được hình thành trên cơ sở tính không đồng loại của hai khái niệm: một khái niệm trừu tượng và một khái niệm cụ thể. Những khái niệm về cảm giác trong ẩn dụ tượng trưng đã có hiện tượng chuyển nghĩa từ trường nghĩa vật chất sang trường nghĩa tinh thần. Ví dụ trong đoạn trích Trao duyên của Truyện Kiều có câu: “Giữa đường đứt gánh tương tư”. “Gánh” là mang vật gì ở trên vai, treo ở hai đầu một cái đòn, “tương tư” là nỗi nhớ của những người yêu nhau. Trong văn cảnh trên, “tương tư” là từ để kết hợp với từ “gánh” tạo thành một ẩn dụ tượng trưng.

3. Chức năng của ẩn dụ:

• Chức năng biểu cảm: Ẩn dụ nổi bật với tính biểu cảm. Qua ẩn dụ tu từ, người sử dụng có thể bộc lộ tình cảm, cảm xúc và thái độ của mình một cách tế nhị và sâu sắc. Qua ngôn từ, những ẩn dụ tích cực, đẹp đẽ thể hiện tình yêu mến và sự ca ngợi của người sử dụng. Ngược lại, các ẩn dụ tiêu cực được sử dụng để biểu thị sự căm ghét và phê phán.

• Chức năng tạo dựng hình ảnh: Ẩn dụ tu từ có tác dụng tạo ra những hình ảnh nghệ thuật, gợi lên những cảm giác lạ lùng và thú vị.

• Chức năng thẩm mỹ: Ẩn dụ tu từ có giá trị thẩm mỹ cao, tạo nên vẻ đẹp của ngôn từ và thể hiện tài năng của người sử dụng. Ẩn dụ tu từ sử dụng những hình ảnh đẹp, lôi cuốn đã đánh thức những cảm quan nghệ thuật trong lòng mỗi con người.

• Chức năng nhận thức: Ẩn dụ tu từ thể hiện sự nhận thức phong phú, sâu rộng và chính xác về các sự vật, hiện tượng và mối quan hệ giữa chúng, đồng thời phát triển tư duy cho người nhận. Ẩn dụ tu từ mở ra khả năng vô tận trong việc nhìn thấy nét tương đồng giữa các sự vật và hiện tượng khác nhau. Ẩn dụ là một cách nghĩ mới về đối tượng, cho phép ta phát hiện bản chất ẩn dấu của đối tượng.

HEFC đã chỉnh sửa lại đoạn văn trên và muốn chia sẻ kiến thức về ẩn dụ. Nếu muốn tìm hiểu thêm về các khóa học của HEFC, hãy truy cập HEFC.