Trong những ngày này, trên sách báo, chúng ta thường gặp hai cách viết khác nhau: xe chỉ/se chỉ và xe duyên/se duyên, xe tơ/se tơ, xe dây/se dây… Đối với xe chỉ, chúng ta có thể tìm thấy nhiều ví dụ như: “Thúy Hoàn vừa cho ra mắt album với chủ đề ‘Se chỉ luồn kim'” (Báo Đại Đoàn kết); “Nghệ sĩ Thúy Hoàn ra mắt album quan họ ‘Se chỉ luồn kim'” (Tạp chí Đại biểu Nhân dân); “Se Chỉ Luồn Kim – Thanh Kim Huệ Giang Châu” (zingmp3.vn)… Với xe duyên, cũng có rất nhiều ngữ liệu: “Cám ơn Hẹn hò VnExpress đã se duyên cho vợ chồng tôi” (VnExpress); “Khúc hát se duyên” (Vietnamnet); “Chàng trai se duyên cho ốc sên bằng cách đá ‘tình địch'” (Tuổi trẻ); “Se duyên” cho hoa bưởi (báo Nhân dân); Cái tên se duyên ở Tổng cục Kỹ thuật (báo Quân đội Nhân dân); “Tận thấy việc ‘se duyên’ cho loại quả quý hiếm…” (báo Tiền phong); “Cẩn trọng chuyện tình ‘se duyên’ từ mạng xã hội” (Lao động); Se duyên bún và dưa hấu (VTV); Nông dân ‘se duyên’ cho cây bưởi ở Hà Tĩnh (VTC); “…Chú mèo Mac và phi vụ se duyên” (VOV)…

Tuy nhiên, nếu tra từ điển, chúng ta sẽ thấy tất cả các từ điển tiếng Việt trước và sau năm 1945 đều ghi xe chỉ, xe duyên, xe tơ, xe dây… Không có bất kỳ từ điển nào ghi se chỉ, se duyên, se tơ, se dây… Dưới đây là trích dẫn từ hai cuốn từ điển đại diện cho hai thời kỳ lịch sử, trước và sau năm 1945:

• Việt Nam tự điển (Hội Khai trí Tiến đức – 1931): “xe • Làm cho xoắn lại <> Xe chỉ. Xe tơ. Nghĩa bóng: Tác hợp cho hai người lấy nhau <> Ông tơ sao khéo xe quàng xe xiên. Văn-liệu: Ngày dưng thì chẳng xe gai, Đến khi nước lớn, mượn chài ai cho (C-d). Đào non sớm liệu xe tơ kịp thì (K). Cùng chàng kết tóc xe tơ những ngày (K). Tay nguyệt-lão chẳng xe thì chớ, Xe thế này có dở – dang không (C-d)”.
• Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên – Vietlex – 2018): “xe • đg. 1 làm cho các sợi nhỏ xoắn chặt với nhau thành sợi lớn. xe chỉ <> xe dây thừng <> dã tràng xe cát <> “Ai cho trúc nọ lộn tre, Ai đem chỉ gấm mà xe tim đèn.” (Cdao). 2 [vch] làm cho kết đôi với nhau thành vợ chồng. duyên trời xe <> kết tóc xe tơ <> “Ai xinh thì mặc ai xinh, Ông Tơ chỉ quyết xe mình với ta.” (Cdao)”.

Ngoài ra, Từ điển Việt – Pháp của Génibrel (in năm 1898) đã ghi nhận một số từ ngữ như xe chỉ, xe tơ, Kết tóc xe tơ, Xe dây buộc mình…

Vậy, sự thống nhất của các từ điển là một căn cứ quan trọng để chúng ta lựa chọn chữ X thay vì S khi viết các từ xe chỉ, xe duyên, xe tơ, xe dây…

Bây giờ, chúng ta sẽ xem tại sao phải viết XE thay vì SE.

XE là từ Việt gốc Hán do chữ xa có nghĩa là xe. Ta cũng thấy rằng trong nhiều trường hợp, âm A lại được biến thành âm E, ví dụ như: sa the (vải), già che (che đậy)… Trở lại với chữ xe, ngày xưa, tất cả những máy móc, dụng cụ có hình thù hoặc chuyển động bằng bánh xe, đều được gọi là xe. Ví dụ, cái cọn nước có trục quay, hình bánh xe, được sử dụng để lấy nước tưới, thì gọi là xe nước, tên chữ là thuỷ xa. Tương tự, công cụ thô sơ có hình bánh xe, quay bằng tay hoặc đạp chân, dùng để kéo sợi, đánh ống, đánh suốt, được gọi là phưởng xa.

Trong tiếng Việt, phưởng xa được gọi tắt là XA, ví dụ Quay xa dệt vải, Lật đật như xa vật ống vải… Còn khi đọc là XE, thì lại được dùng ở vị trí của một động từ, chỉ việc kéo sợi và làm cho nó săn lại…, như Xe tơ dệt vải, xe sợi, xe dây… Với chữ Nôm, cấu tạo của chữ xe trong xe tơ gồm bộ mịch (sợi tơ), chỉ nghĩa và xa, cùng ghi âm và chỉ nghĩa.

Như vậy, xe trong tất cả các trường hợp như xe chỉ, xe dây, xe tơ, xe sợi… đều có gốc từ chữ XA, chỉ xa/xe kéo sợi.

Tuy nhiên, xe duyên, kết tóc xe tơ/xơ kết tóc, kết chỉ xe dây, xe sợi chỉ hồng… chẳng liên quan gì đến xe tơ dệt vải. Vấn đề này liên quan đến một điển tích có tên Nguyệt hạ lão nhân.

Trong sách Tục u quái lục, chúng ta có chép lại điển tích Nguyệt hạ lão nhân. Nguyên Vi Cố, người đời Đường và chưa có vợ, một hôm trú lại Tống Thành và gặp một dị nhân đang ngồi dưới ánh trăng kiểm tra sổ sách, trong túi có cuộn dây đỏ. Vi Cố tò mò hỏi và lão dị nhân đáp: “Đây là cuốn sổ hôn nhân, còn cuộn dây đỏ dùng để buộc chân các đôi nam nữ. Cho dù gia đình hai bên có thù hằn với nhau, hoặc dù cách xa nhau đến mấy, khi đã dùng cuộn dây đỏ đó buộc chân của đôi nam nữ lại với nhau, thì họ sẽ trở thành vợ chồng”.

Do điển tích này, những từ ngữ như xích thằng (dây đỏ), tơ hồng, chỉ hồng, chỉ thắm… đều chỉ việc xe duyên vợ chồng, và Nguyệt Lão, Ông Tơ… chỉ những người làm mai mối trong việc hôn nhân.

Vậy, căn cứ vào từ điển và nguyên nhân của các từ nguyên, thì viết XE là đúng cho các từ xe chỉ, xe duyên, xe tơ, xe dây, xe sợi… Các trường hợp viết là SE như se chỉ, se duyên, se tơ, se dây… đều là sai chính tả.

HEFC đã chỉnh sửa đoạn văn này. Hãy tìm hiểu thêm tại HEFC.